Milgram esperimentua Stanley Milgram psikologoak burutu zuen 1963 urtean, diziplina eta obedientzia mekanismoak aztertzeko. Bertan, aurrez aukeratutako lagun batzuei irakasle rola egin eta ezkutuko ikasle bati galderak egin behar zizkioten eta gaizki erantzunez gero, deskarga elektriko bat eragin, gero eta handiagoa, harik eta zuzen erantzun arte. Ikaslea esperimentatzailearekin ados jarrita zegoen aurretik erantzunak gaizki emateko eta deskarga elektrikoak ez zituen benetan jasotzen. Erantzunak gaizki ematearekin batera, deskargak eragitean, oinazea adierazten zuten gezurrezko garrasiak entzuten zituen irakasleak. Garrasiak gero eta latzagoak izan arren, ikertzaileak gero eta deskarga handiagoak egiteko adierazten zion irakasleari. Aurretiko hipotesi moduan, irakasle gehienek gizalegez ikertzailearen aginduak ukatu eta deskargak bertan behera utziko zituztela uste bazen ere, portzentaje altu batek ustezko deskarga biziak eta mingarriak egiten jarraitu zuen, obedientziaren indarra agerian utziz.
Jarraian, esperimentuaren bideo bat:
Antzeko esperimentu bat burutu zen 2009an egungo telebistak duen boterea aztertzeko eta pertsonak noraino iristeko gai garen, guretzat nahikoa botere duen pertsona baten aginduak betetzerako orduan. Horra hor “Heriotzaren jokoa” dokumentalaren bideoa.
Eta honek hezkuntzarekin eta testuliburuekin zer lotura du?
Milgram-ek eginiko esperimentutik honako ondorioa atera zuen: “Gizabanakoa, ustezko botere irudia duen pertsona batek aginduak emanez gero, izugarrizko ankerkeriak burutzeko gai da“.
Bada, hezkuntzan dihardugunok ere ustezko “autoritatea” duten aditu batzuekiko obedientzia itsua erakusten dugu eta proposatzen digutena gure ikasleen garapenerako eta etorkizunerako kaltegarria izan daitekeela jakin arren, hortxe segitzen dugu men egiten esaneko ardi baten gisan. Testuliburuen inguruko kritikaren bat egiten ausartzen denak gisa honetako erantzunak maiz entzun behar izaten du: “nor zara zu aditu horien lana zalantzan jartzeko?”, “testuliburu horien atzean eskarmentu handiko pertsonen lan eskerga dago eta oso ondo planifikatuta daude”, “guretzat ezinezkoa da kalitate bertsuko proposamenak ekoiztea”… Egoera horietan, arestian ikusitako esperimentuetan gertatzen den bezala, irakasleok isildu egiten gara eta “autoritateak” esandakoa betetzera mugatzen gara.
Baina testuliburuetan oinarritutako eredua ikasleentzat kaltegarria izan ez ezik, irakasleontzat eta, oro har, irakaskuntza-ikaskuntza prozesuarentzat oso kaltegarria da.
Aiora Iturmendik artikulu honetan oso ondo adierazten duen bezala, testuliburuetan oinarritutako ereduek egundoko kaltea sortarazten dute hezkuntzaren esparru ezberdinetan.
Euskal Herriko ikastetxe gehienetan eta irakasgai gehienetan testuliburuek dute nagusitasuna, ikaste-irakaste prozesuan gehien erabiltzen den baliabide pedagogikoa da, horrek dakartzan ondorio negatibo guztiekin. Lehenik eta behin, kontuan hartu behar dugu testuliburu bat argitaratzeko, saltzeko edo irakaskuntzan erabiltzeko, administrazioaren baimena behar dela. Alegia, filtroa pasatu beharra dago, subjektiboa den eta talde politiko hegemonikoek jarri duten filtroa. Beraz, testuliburuak tresna politiko gisa ulertu behar ditugu, horien erabilerarekin ezagutza eta balio jakin batzuk ezagutza arrunt eta unibertsal bezala planteatu eta irakasten baitira. Edukien aukeraketak, adierazteko erak, kalitateak eta esanahiak izaki baten mundu-ikuskeran eragina duten faktoreak dira; faktore horiek mugatuko dute izaki horren mundua, hau da, nola ikusiko eta nola sentituko duen errealitate hori. Testuliburuetan eduki batzuk agertuz eta beste batzuk aipatu gabe utziz, ideologia transmititzen da; iragana ezagutzen da, orainaldi «bat» komunikatzen da eta etorkizunerako esperantza eraikitzen. Eta, horretarako, beste errealitateak desitxuratu behar dira hainbat estrategia baliatuz.
(…)Euskal Herrian, hezkuntza euskaldun eta askatzailea praktikan gauzatzeko helburuaz, esperientzia pedagogiko aberatsak garatu dira, baina kapital pedagogiko hori kinka larrian dago. Denboraren eta, gehienbat, inertziaren poderioz, aipatu esperientzia horiek guztiak zimelduz joan dira, euskal pedagogi jarduera pobretzen joan da, hezkuntza prozesu osoa testuliburu bakar bat lantzera murriztuz. Baina irakasleriaren aldetik izandako utzikeria izan dela esan al daiteke? Izan ere, langileriaren lana kontrolatzeko era erraza da testuliburuak erabiltzea. Testuliburuak eredu estandar batera egokitzen diren neurrian, ikasleen lan-prozedurak estandarizatzeaz gain, irakasleen lan-prozedurak ere estandarizatzen dira. Horrek guztiak dakarren deskualifikazio profesional eta laborala aipatzea ahaztu gabe. Testuliburuen erabilpen nagusiak langileria espezializatuaren beharrizana gutxitzen du: ikasgeletan irakasleak irakasten du testuan datorrena. Espezializazio handiagorik ez da behar lan hori burutzeko. Beraz, argi geratzen da testuliburuen gehiegizko erabilerak irakasleengan sortzen dituen kalteak.
Immobilismo didaktikoa agerian uzteko, hezkuntza munduan oso ohikoa den esaera bat entzuten da maiz: “XIX. mendeko metodologiak erabiliz, XX. mendeko irakasleak ari dira XXI. mendeko ikasleak irakasten”. Oro har, oso gutxi aldatu dira testuingurua, protagonisten eginkizunak eta irakaskuntza-ikaskuntza prozesua. Hitz egiten duen irakaslearekin eta entzuten duen ikasleekin segitzen dugu; arbela, aurrera begira jarritako ikasleen mahaiak, “ireki ezazue liburua 26. orrialdean” dioen irakaslearen agindua eta men egiten duten ikasleak nagusi dira oraindik ere. Jakina, koloredun marrazkiz beteriko eta prozesuaren erdigunea hartzen duten liburu dotore horiek zerikusirik ez dute ikasleen errealitatearekin eta harresi iraganezina bilakatzen dira ikasle eta irakasleen artean edo, beste era batean esanda, ikasleen eta gizartearen errealitatearen artean.
Hortxe dugu berriro, “egia” erakusten duen, ikasturte jakin batean ikasi beharrekoa agintzen duen eta garrantzitsua dena bereizten duen liburu orojakilea.
Egia da, kasu gehienetan, testuliburuak jarraitzen du gelen denborak markatzen eta irakasle askoren babeslekua bilakatu dira. Egungo elite ekonomiko-politikoei eta Wert Ministroari, “esfortzuaren kulturaren” izenean, horrenbeste gustatzen zaizkien ikasle pasibo eta akritikoen harrobi bikaina, zalantzarik gabe.
Dena den, gustatu ala ez gustatu, gizartea aldatu da eta, batez ere, ezagutzara iristeko era. Orain dela 15-20 urtekoarekin alderatuz, ezagutzak eskuratzeko, zabaltzeko, partekatzeko, argitaratzeko… erak goitik behera aldatu diren arren, eskolak burbuila analogikoa izaten jarraitzen du. Eskola 2.0, arbela digitalak, ordenagailuak ikasle bakoitzarentzat… bezalako ekimenak edo baliabideak eskoletara iristen ari diren arren, funtsean, lehenago egiten zutenaren berdina egiten jarraitzen dute.
Teknologiaren presentzia nonahikoa da gazteen artean eta presentzia hori adin eta esparru gehiagotara erritmo zorabiagarrian hedatzen ari da. Baina zer gertatzen da gazte horiek eskolan sartzen direnean? Norabide bakarreko ezagutzaren edukiontziak diren testu liburuak ireki behar izaten dituzte eta “oso garrantzitsuak” diren definizioak, datuak eta abar buruz ikasi beharko dituzte egun batzuk geroago egingo zaien kontrolean edo azterketan “oka egiteko”.
Zer gertatzen ari da? Lehendabizi, ia beti bezala, hezkuntzan dihardugun profesionalon iritziak eta ikas inguruneak aintzat hartu gabe, politikoek erreforma despotikoak aurrera eramaten dituztela. LOMCE legea horren adibide paregabea da. Gizarte eredu baztertzaile eta klasista indartu eta hotsandiko zifrak prestatzea hurrengo hauteskunde “merkatuan” aurkezteko da garrantzia duen bakarra.
Baina hori ez da guztia. Ikastetxeen eta errealitatearen artean dagoen deskonexioa ere azpimarragarria da. Kasualitatez, egungo gazteek deskonektatuta pasatzen duten denboraren zatirik handiena eskolan pasatzen dute, nahiz eta Internetek hezkuntzarako eskaintzen dituen aukerak izugarriak izan. Zenbat ikastetxek baztertu dituzte antzinako testuliburuak eta teknologietan, partaidetzan eta benetako proiektuen ekoizpenean oinarritutako hezkuntza baten aldeko apustua egin dute?
Bestalde, oraindik ere, hezkuntza mundua aurreiritziz beteriko mundua da non teknologia distrazio bide bezala identifikatzen den eta ez hezkuntza bide gisa. Hori guztia osatzeko, argitaletxeen interes ekonomikoa batzen da. Azken hauek, era batean edo bestean, ikastetxeak eta irakasleak testuliburuen erabileraren onuraz konbentzitzen saiatzen dira. Ikastetxe publikoei ematen dizkieten “pizgarriak” eta hitzartutako ikastetxe gehienetan ematen den derrigorrezkotasuna aspalditik aski ezagunak eta onartuak dira.
Nolanahi ere, immobilismoa ez da agerian gelditzen testuliburuetan oinarritutako ereduetan soilik. Hamaika adibide dugu non irakasleek testu liburuak kendu dituzten eta beste baliabideak (digitalak zein analogikoak) erabiltzen hasi diren, lehenago egiten zituzten gauzak errepikatzeko. Zalantzarik gabe, testuliburu digitalak dira argitaletxeek orain ezarri nahi dituztenak negozio ereduari eusteko eta “berrikuntza” hitz magikoaren izenean betikoarekin jarraitzeko. Okerrena, hezkuntza arduradun eta irakasle askok hori sinesten dutela eta sinesten ez dugunoi nagusikeria leporatzen digutela “adituen” lana zalantzan jartzeagatik.
Testuliburuen negozioa
Testuliburuen salmenta Espainiako Estatuan sekulako negozioa bilakatu da. ANELE (Asociación Nacional de Editores de Libros) da argitaletxe gehienak biltzen dituen elkartea eta, euren PDF honetan emandako datuen arabera, iazko fakturazioa (paperezko euskarrian gehi euskarri digitalean argitaratutako testuliburuen salmenta) 825 miloi Eurotik oso gertu egon zen, hau da, argitaletxe horien salmenta guztien % 28a baino gehiago. Ikusten denez, testuliburuen negozioa ez da ahuntzaren gauerdiko eztula.
Datu hori kontuan hartuta, ulertzekoa da argitaletxeek erakusten duten interes eskasa edo nulua proposamen ausartagoak, irekiagoak eta gure XXI. mendeko ikasleen beharretara egokituagoak plazaratzeko. Jordi Adell-ek orain dela hiru urte idatzitako mezu honetan eginiko kritika interesgarri honek agerian uzten du sektore honek bere bizi-iraupenaren mesedean lan egiten duela eta ez irakaskuntza-ikaskuntza prozesuaren protagonistak diren ikasleen eta irakasleen mesedean. Ederki asko dakite norabide okerra daramatela, baina negozioak horrelako etekinak ematen jarraitzen duen bitartean, garbi dago ez dutela aurrerapauso garrantzitsurik emango.
Horregatik, betiko testuliburuak digitalizatu dituzte non animazio, bideo eta ariketa batzuk gehitu dituzten. Hau da, betiko testuliburuaren egitura eta izaera itxia mantenduz, makillaje txiki bat egin dute eta munduko iraultzarik handiena egin izan balute aurkezten digute. Okerrena, hezkuntza munduko profesional asko liluratzea lortzen dutela.
Baina argitaletxeak ez dira “marketin” txatxu horretan gelditzen, ez horixe! Botere publiko batzuk eduki libreak garatzeko apustua egin duten kasutan, “pirateriaren konplitzetzat” jo dituzte eta moral falta leporatu die argitaletxeen lobbyak. Aurpegi latza behar da horrelakoak esteko denok dakigunean beraiek direla hezkuntzarekin era lotsagarri batean eta familien inpotentziaren aurrean negozio basatia egiten ari direnak.
Nor dago testuliburuen negozioaren atzean?
Norengana doa negozio honek mugitzen duen dirutza? Argitaletxe nagusien arrastoa jarraituz, oso erraz ikus daiteke zeintzuk diren:
1.- Eliza Katolikoa. Urtero estatuak ematen dion dirutzarekin eta beste negozioekin ateratzen duenarekin nahikoa ez eta argitaletxe ezberdinen bidez, diru sarrera oso inportantea lortzen du. Elizako ordenak ezberdinek kudeatzen dituzten 2.500 ikastetxe inguru horietan, derrigorrezkoa da euren argitaletxeetako liburuak erostea. Horra hor batzuk:
* SM Taldea: Marianistak ordenak sortua. Gaur egun, 9 lurralde ezberdinetan zabalduta dago.
* Edebé Taldea: Salestarren ordenak sortua. Gaur egun, mundu osoan zehar zabalduta dago eta argitaletxe propioak ditu Argentinan, Txilen eta Mexikon. Euskal herrian “Giltza” izenarekin, Balentzian “Marjal” izenarekin eta Andalutzian “Guadiel” izenarekin argitaratzen ditu bere materialak.
* Edelvives argitaletxea: Luis Vives argitalpen taldea (benetako izena) Anai Maristen Institukoa da eta argitaletxe horren bitartez, beraiek aipatzen duten “kristau-humanismoa” sustatu nahi dute..
* Bruño argitaletxea: Salletarren Kristau Eskoletako Anaien Institutuak sortua. 2001z geroztik Hachette Livre talde frantziarrarekin (Salvat taldeak ere parte hartzen du) salmenta akordio bat lortu zuten. Era guztietako argitalpenak egiten dituzte Bruño-Salvat izenpean, hala nola; Kika Superbruja, Asterix, Titeuf…
2.- Hachette Livre. Talde hau, Bruño argitaletxea erosteaz gain, 2004an Anaya taldearekin ere egin zen non Algaida, Vox, Cátedra,Pirámide edo Alianza bezalako markak sartzen diren.
Kontua da talde honek Lagardère izeneko talde handiago batean parte hartzen duela. Talde horren datu “bitxia” da, argitaletxeen negozioaz gain, armen emoizpenera ere dedikatzen dela EADS (European Aeronautic Defence and Space Company) soziedaderen bitartez.
3.Prisa. Espainiar erraldoia, El Pais egunkariaren, SER irrati katearen… jabe izateaz gain, Santillana taldeko jabea ere bada. Talde honen Administrazio Kontseiluan dauden pertsonak ikusita, oso erraz ondoriozta daiteke bultzatuko duten eredua nolakoa izango den edo noren interesak defendatuko dituzten. Besteen artean, Nicolas Berggruen (bere patrimonioa 2.000 milioi dolar baino gehiagokoa da), Ernesto Zedillo (mexikoko presidente ohia), Juan Luis Cebrian (Francoren erregimeneko goi-kargua eta Arriba egunkariaren zuzendaria izan zen Vicente Cebrianen semea)…
Euskal Herrian, aipagarrienak Ikaselkar eta Erein argitaletxeak ditugu.
* Ikaselkar: Ikastolen Elkartea eta Elkar argitaletxeak bat egin dute enpresa berri hau sortzeko. Ekoizten dituen testuliburuak dira Euskal Herriko ikastola guztietan erabiltzen direnak.
* Erein: euskal kultura sustatzeko eta bultzatzeko xedearekin sortutako argitaletxe honek, bereziki, derrigorrezko hezkuntzara eta batxilergora bideraturiko eskola-materiala hartzen du bere baitan.
Jakina, aipatutako hauek denak, baita euskaldunak ere, ANELEko (Asociación Nacional de Editores de Libros y material de Enseñanza) kideak dira.
Portzierto, ANELEko kideak dira, beste batzuekin batera, Egileen Eskubideen izenean lobby bat sortu dutenak eta izugarrizko presioak eragiten dituztenak eta guztiok “pirata”tzat edo delinkuentetzat hartzen gaituztenak.
Ondorioak
Paperaren eta arkatzaren hezkuntzarekin jarraitzen dugu, pasibotasunean eta kontsumismoan doktrinatzen duen hezkuntza asimetrikoarekin eta interes ekonomiko eta merkantilista hutsak dituzten korporazioen interesen menpean dagoen hezkuntzarekin segitzen dugu.
Eskolek errealitateari eta ikaskuntza esanguratsua bermatuko duen baliabide teknologikoen ezarpen eraginkorrari bizkar ematen jarraitzen dute. Funtsezkoa da kontzepzio didaktikoaren aldaketa sakon bat non metodo parte-hartzaileak, demokratikoak eta errealitatean oinarritutakoak nagusitzen diren.
Zorionez, badira profesional batzuk helburu horiek lortze aldera lanean ari direnak. Tamalez, euren ekarpenek talka egiten dute argitaletxeek jartzen dituzten oztopoekin euren negozio ereduari eusteko. Horren adibide garbia dugu “Hiritaratasun” ikasgaiari elizak egin zion oposizio bortitzean, bere argitaletxeek negozio aukera ez galtzeko, inongo lotsarik gabe, ikasgai horren testuliburuak ekoizten ari ziren bitartean.
Gizartearen nekea
Orain arte, ikusi dugun bezala, testuliburuak ikaskuntza-irakaskuntza prozesuen ardatz izan dira eta gutxiengo bat izan da hori zalantzan jartzen ausartu dena.
Baina, hemen ere gizartean aldaketa bat ematen ari da eta egungo krisi ekonomikoak indartu egin ditu testuliburuen eta argitaletxeen “diktadura”ren aurka altxatzen diren ahotsak.
Geroz eta guraso gehiago dira testuliburuekin gertatzen ari dena onartzen ez dutenak.
– Ezin dute onartu aro digitalean euren seme alaben hezkuntzaren ardatz testuliburuak (paperezkoak nahiz digitalak) izatea.
– Ezin dute onartu berrerabiltzeko aukerarik ez izatea, jarduera gehienak bertan egin behar izaten dituztelako.
– Ezin dute onartu euren seme alabak objektu pasiboak bihurtzen dituztela ikusi eta ezer ez egitea.
– Ezin dute onartu urtero dirutza gastatzea zaharkituta eta itxiak dauden testuliburuetan baliabide askeak eta eguneratuak dauden bitartean.
– Ezin dute onartu baliabide aske horien bidez transmititu daitezkeen balio eraikitzaileak testuliburuek transmititzen dituzten balio pasibo eta kontsumistaengatik ordezkatzea.
– …
Horregatik, testuliburuen hegemoniarekin amaitu nahi dugunok, itxaropentsu gaude eta ziur gaude gai horretan urte erabakigarriak biziko ditugula. Ea irakasleon eta hezkuntza komunitateen arduraz, hausnarketaz eta koherentziaz gai garen gure belaunaldi berrien garapen integrala eta askea lortzen eta berdintasunean oinarritutako gizarte hobe eta justuago bat eraikitzen laguntzen dugun.
